مقدمه
اختلال عاطفی فصلی (Seasonal affective disorder) نوعی اختلال خلقی است که هر سال در زمان مشخصی از سال علائم آن پدیدار می‌گردد. معمولا این علائم در روزهای تاریک، کوتاه پاییز و زمستان ایجاد می‌شود. علائم می‌تواند شامل افسردگی، خستگی و کناره‌گیری اجتماعی باشد. در حالی که این وضعیت معمولاً ظرف چند ماه برطرف می‌شود. اما می‌تواند تأثیر جدی بر احساس و عملکرد فرد داشته باشد.
غیر معمول نیست که افراد دچار نوسانات فصلی در خلق و خو می‌شوند. ممکن است متوجه شده باشید که چگونه یک روز خاکستری و بارانی باعث احساس غم و اندوه و خستگی در شما ایجاد می‌کند. در حالی که یک روز آفتابی می‌تواند احساس نشاط و انرژی را در شما ایجاد کند. روزهای بلندتر و آفتابی‌تر تابستان اغلب با خلق و خوی بهتر همراه است. در حالی که روزهای کوتاهتر و تاریک‌تر که از اواخر پاییز آغاز می‌شوند، اغلب با افزایش علائم SAD همراه است. قرار گرفتن ناکافی در معرض نور خورشید با مقادیر کم ملاتونین و سروتونین، ولع مصرف کربوهیدرات، باعث افزایش وزن و اختلال خواب می‌شود.
علائم
علائم اختلال عاطفی فصلی به طور چرخشی هر ساله در ماه‌های زمستان ایجاد می‌شود. این علائم معمولاً علائم افسردگی هستند، از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش خواب
- افزایش اشتها و هوس کربوهیدرات
- افزایش وزن
- تحریک پذیری
- مشکلات بین فردی (به ویژه حساسیت به عدم پذیرش)
- احساس سنگین و کندی در بازوها یا پاها
علل
اعتقاد بر این است که علت ایجاد اختلال عاطفی فصلی، اختلال در ریتم شبانه روزی بدن است. نور خورشید که از طریق چشم وارد می‌شود، بر این ریتم تأثیر می‌گذارد. وقتی هوا تاریک است، غده صنوبری ماده‌ای به نام ملاتونین تولید می‌کند که مسئول خواب آلودگی هر روز پس از غروب به وجود میآید. نور وارد سحرگاه به چشم، تولید ملاتونین را متوقف می‌کند.
در روزهای کوتاه زمستان، ممکن است فرد قبل از طلوع آفتاب بیدار شود یا تا پس از غروب آفتاب در محل کار خود بماند. در این حالت احتمالا ریتم‌های طبیعی مختل می‌شوند و علائم SAD پدیدار می‌گردد. همچنین شواهدی وجود دارد که اختلال عاطفی فصلی با کاهش انتقال دهنده‌های عصبی سروتونین ارتباط دارد. سروتین ماده خوبی است که توسط داروهای ضد افسردگی به نام مهارکننده‌های باز جذب سروتونین افزایش می‌یابد. کاهش تولید سروتونین مسئول بسیاری از علائم اختلال عاطفی فصلی، انواع افسردگی و ولع مصرف کربوهیدرات است.
تشخیص
هیچ آزمایش آزمایشگاهی برای تشخیص اختلال عاطفی وجود ندارد. بلکه برای تشخیص این اختلال باید از معیارهای تعیین شده توسط راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی DSM-5 استفاده کرد. در این راهنما معیارهای مشخصی برای ارزیابی وجود دارد. در این کتابچه اختلال عاطفی فصلی یک اختلال جداگانه نیست. بلکه به عنوان یک دوره افسردگی اساسی دسته بندی شده است. برای اینکه مشخص شود فرد دچار SAD است باید حداقل یک دوره معیارهای ابتلا به افسردگی اساسی را داشته باشد.
حداقل پنج مورد از علائم ذکر شده در زیر را فرد باید در بیشتر اوقات روز طی یک دوره دو هفته‌ای تجربه کرده باشد. به علاوه، حداقل یکی از علائم فرد باید یکی از دو مورد اول که در ادامه توضیح می‌دهیم باشد. دلیل افسردگی نباید به خاطر یک بیماری جسمی یا مربوط به توهم یک فرد باشد.
- احساس افسردگی
- از دست دادن علاقه به چیزهایی که زمانی از آنها لذت می بردید
- تغییراتی در اشتها یا وزن که دلیل این تغییرات عمدی نباشد. زیرا برخی با استفاده از رژیم غذایی می‌خواهند وزن خود را کاهش یا افزایش دهند.
- کم یا زیاد خوابیدن
- تحریک یا عقب ماندگی روانی-حرکتی
- خستگی یا انرژی از دست رفته
- احساس بی ارزشی یا گناه بیش از حد
- مشکلات تمرکز، فکر یا تصمیم گیری
- افکار مرگ یا خودکشی
معیارهای تشخیصی
اگر دلیل ایجاد هر یک از علائم بالا بیماری جسمی، مصرف مواد یا غم و اندوه به خاطر از دست دادن عزیزان باشد، جزء علائم افسردگی محسوب نمی‌شوند. علاوه بر این یک اختلال روان پریشی مانند اختلال اسکیزوافکتیو، نباید دلیل ایجاد علائم بالا باشد. در صورت اینکه تمام موارد که در بالا ذکر کردیم رعایت شود برای اینکه مشخص گردد این افسردگی الگوی فصلی دارد باید موارد زیر در آن وجود داشته باشد.
- شروع و پایان دوره‌های افسردگی اساسی دارای یک الگوی فصلی باشد.
- دو دوره افسردگی اساسی دارای معیار بالا در دو سال قبل بوده باشد. و هیچ دوره افسردگی در سایر اوقات سال وجود نداشته باشد.
- الگوی مادام العمر افسردگی اساسی در فصل‌های مورد نظر
درمان
اختلال عاطفی فصلی به خوبی به درمان پاسخ می‌دهد. متداول‌ترین روش های درمانی برای SAD شامل نور درمانی، دارو و روان درمانی می‌شود.
نور درمانی
نور درمانی در حال حاضر بهترین روش درمانی برای SAD است که در آن از دستگاهی برای تابش نور سفید و روشن استفاده می‌شود. در پاییز 1998،گروهی متشکل از 13 متخصص کانادایی مجموعه‌ای از رهنمودهای حرفه‌ای که در آن اجماع داشتند برای درمان SAD اعلام کردند. این رهنمود به شرح زیر بود:
دوز مورد نیاز برای شروع نور درمانی یک لایت باکس فلورسنت 10000 لوکس است که به مدت 30 دقیقه در روز تابیده می‌شود. اگر بخواهید از لایت باکس‌های سبک که 2500 لوکس نور ساطع می‌کنند استفاده نمائید، باید به صورت متناوب فرد 2 ساعت در معرض نور قرار گیرد.
برای به حداکثر رساندن پاسخ درمانی، باید نور درمانی را صبح زود انجام داد.
پاسخ به نور درمانی غالباً طی یک هفته اتفاق می‌افتد. اما برخی از بیماران برای اینکه به درمان پاسخ دهند ممکن است به چهار هفته زمان نیاز داشته باشند.
عوارض جانبی رایج نور درمانی شامل سردرد، خستگی چشم، حالت تهوع و تحریک است. اما این عوارض معمولاً خفیف و گذرا هستند و با کاهش دوز نور از بین می‌روند.
به گفته دکتر مایکل ترمن، رئیس برنامه افسردگی زمستانی در دانشگاه کلمبیا، اجماع در ایالات متحده این است که نور درمانی پس از بیدار شدن و با استفاده از یک منبع نور سفید طیف گسترده در 10،000 لوکس انجام شود. در صورتی که نور درمانی ناکافی باشد، داروها باید به عنوان یک کمک مورد استفاده قرار گیرند. دوز مناسب نور بسیار مهم است زیرا اگر اشتباه انجام شود، هیچ بهبودی حتی بهبودی جزئی رخ نمی‌دهد. حتی گاهی اوقات علائم بدتر نیز می‌شوند.
مقایسه روش‌های درمانی
در مطالعه‌ای که در بایگانی روانپزشکی عمومی منتشر شده است، محققان شرکت کنندگانی که مبتلا به اختلال عاطفی فصلی هستند را در معرض نورهای درخشان قرار دادند که 10 تا 20 برابر بیشتر از نورهای الکتریکی داخلی است.
یک گروه تقریباً یک ساعت و نیم صبح در معرض این چراغ‌ها قرار گرفتند. در حالی که گروه دوم در شب در معرض این نورها قرار گرفتند. گروه سوم تحت درمان دارونما قرار گرفتند. شرکت کنندگانی که در معرض درمان با نور شدید صبح قرار داشتند، تسکین کامل یا تقریباً کامل افسردگی آنها درمان شد.
تحقیقات جدید منتشر شده در مجله بیماری‌های عصبی و ذهنی نشان داده است که حتی یک جلسه نور یک ساعته می‌تواند به سرعت علائم افسردگی را در افراد مبتلا به SAD بهبود بخشد. و صبح درمانی به طور خاص می‌تواند به اصلاح چرخه خواب و بیداری و مسائل مربوط به علائم بیماری کمک کند.
داروها
در 12 ژوئن 2006، بوپروپیون هیدروکلراید (Wellbutrin XL) به عنوان اولین دارو در ایالات متحده برای بیماری اختلال عاطفی فصلی تائید شد. اثربخشی Wellbutrin XL در پیشگیری از علائم SAD در سه آزمایش دوسوکور، کنترل شده با دارونما در بزرگسالان با سابقه اختلال افسردگی اساسی در پاییز و زمستان بررسی گردید. قبل از شروع علائم، درمان از بازه زمانی سپتامبر تا نوامبر آغاز شد. هفته اول بهار درمان پایان یافت.
در این آزمایشات، درصد بیمارانی که در پایان درمان عاری از افسردگی بودند، برای بیمارانی که از Wellbutrin XL استفاده کرده بودند به طور قابل توجهی بالاتر از بیماران دارونما بود. برای هر سه مطالعه ترکیبی، میزان بیمارانی که پس از پایان درمان هیچ علامت افسردگی نداشتند در حالتی که Wellbutrin XL مصرف کرده بودند 84 درصد و بیمارانی که دارونما استفاده کرده بود 72 درصد بود.
Wellbutrin XL از نظر شیمیایی با سایر داروهای ضد افسردگی معمول مانند مهارکننده‌های باز جذب سروتونین SSRI ارتباطی ندارد. در حقیقت، هیچ مدرک قطعی از آزمایشات تصادفی برای اینکه استفاده از SSRIها برای درمان SAD مفید است وجود ندارد.
روان درمانی
رفتار درمان شناختی (CBT) نیز می‌تواند یک درمان موثر برای اختلال عاطفی فصلی باشد. به ویژه اگر از آن در کنار نور درمانی و دارو استفاده شود. در CBT الگوهای تفکر منفی که در بروز علائم موثر هستند شناسایی می‌شوند و سپس با افکار مثبت جایگزین می‌گردند.
کنار آمدن
عادات سالم و انتخاب سبک زندگی نیز می‌تواند به کاهش علائم اختلال عاطفی فصلی کمک کند. کارهایی که می‌توانید انجام دهید شامل موارد زیر است:
- ورزش منظم
- خواب کافی
- داشتن یک رژیم غذایی سالم که شامل مقدار زیادی میوه، سبزیجات و پروتئین باشد
ویتامین دی
تحقیقات نشان داده است که افراد مبتلا به SAD اغلب سطح ویتامین D کمی دارند. به همین دلیل، از افراد مبتلا به این اختلال اغلب خواسته می‌شود که میزان مصرف این ویتامین را از طریق رژیم غذایی، قرار گرفتن در معرض آفتاب یا مکمل ویتامین افزایش دهند. با این حال، تحقیقات در مورد اثربخشی متفاوت بوده است. برخی مطالعات نشان داده‌اند که ممکن است به اندازه نور درمانی موثر باشد. در حالی که مطالعات دیگر هیچ تأثیر مثبتی از ویتامین D بر علائم SAD نشان نداده‌اند. همیشه قبل از مصرف هرگونه دارو، مکمل یا داروی گیاهی برای درمان اختلال عاطفی فصلی با پزشک خود صحبت کنید.
کنترل علائم
اینکه متوجه شوید شما دچار اختلال عاطفی فصلی هستید می‌تواند کمک شایانی به کنار آمدن و درمان این بیماری کند. با دانستن علائم، می توانید با پزشک خود تماس بگیرید و تغییراتی در سبک زندگی ایجاد کنید که ممکن است به شما کمک کند زودتر کنار بیایید.
سخن پایانی
تغییر حالت فصلی عادی است، اما گاهی اوقات افسردگی فصلی ممکن نشان دهنده یک بیماری جدی باشد که می‌تواند بر سلامتی و توانایی عملکرد طبیعی شما تأثیر بگذارد. اگر مشکوک هستید اختلال عاطفی فصلی SAD دارید، با پزشک خود صحبت کنید تا گزینه‌های درمانی را که برای شما مفید است بررسی کند.
