مقدمه
برنامه‌های تقویتی یا شرطی سازی یک نوع فرایند یادگیری است که در آن فرد با انجام رفتارهای جدید خود از طریق نتیجه کارهایش پاداشی به دست می‌آورد. تقویت و پاداش به یک رفتار احتمال تکرار آن را در آینده را افزایش می‌دهد. در حالی که مجازات کردن یک رفتار احتمال تکرار رفتار درست را کاهش می‌دهد.
برنامه های تقویتی جز مهمی از فرایندهای یادگیری هستند. در این فرآیند‌ها گفته می‌شود که چه موقع و چند بار و چگونه یک رفتار را تقویت کنیم. این کار میتواند تأثیر شگرفی بر قدرت و میزان پاسخ داشته باشد.
برنامه تقویتی
برنامه‌های تقويتی اساساً بيان مي كند که چه مواردي از رفتار باید اصلاح و یا تقویت شود. در بعضی مواقع ممکن است یک رفتار هر بار که رخ دهد مقداری از آن تقویت شود. گاهی ممکن است اصلاً رفتاری تقویت نشود بلکه تنها راه اصلاح یا تغییر آن رفتار باشد.
با توجه به موقعیت خود میتواند رفتاری را تقویت کرد گاهی این ممکن است مثبت باشد. اگر هم نادرست انجام شود ممکن است تقویت رفتار پیامد منفی داشته باشد. معمولا ما وقتی رفتاری را تقویت می‌کنیم که بخواهیم آن رفتار مثبت چند بار تکرار شود و جزوی از رفتارهای ما بشود.
برنامه‌های تقویتی هم در موقعیت‌های زندگی در طول عمر به طور طبیعی اتفاق می‌افتند و هم در شرایط آموزشی مثل کلاس درس یا مشاوره صورت می‌گیرد. گاهی اوقات رفتارها هر بار که اتفاق بی افتند ممکن است تقویت نشوند. به همین دلیل در بعضی شرایط ما باید رفتار خودمان را اصلاح کنیم. به عنوان مثال ما می‌توانیم با آموزش دیدن، ورزش کردن، مدیتیشن خودمان و رفتارهایمان را اصلاح یا تقویت کنیم.
بعضی از رفتارها برای اینکه اصلاح یا تقویت شوند نیاز به زمان و برنامه ریزی دارند. در این موارد ما باید برنامه‌های آموزشی خود را با زمانبندی درست به جلو ببریم و زمانی که فهمیدیم داریم روند مثبتی را در پیش می‌بریم می‌توانیم بر دیگر مهارت‌های رفتاری دیگر نیز تمرکز کنیم.
انواع برنامه‌های تقویت کننده
برنامه‌های تقویتی به دو شکل بنیادی تقویت مداوم و تقویت جزئی تقسیم می‌شود.
تقویت مداوم
در تقویت مداوم رفتار دلخواه هر بار که اتفاق می‌افتد و تقویت می‌شود. این برنامه بهتر است در مراحل اولیه یادگیری برای ایجاد ارتباط قوی بین رفتار و واکنش آن رفتار استفاده شود.
به عنوان مثال تصور کنید که می‌خواهید به یک سگ یاد دهید تا دستش را تکان دهد. در طی مراحل اولیه یادگیری شما به یک برنامه مداوم برای آموزش و ایجاد رفتار سگ ادامه می‌دهید. این برنامه آموزشی میتواند شامل گرفتن پنجه سگ، تکان دادن آن گفتن “لرزش” برای دست تکان دادن و سپس ارائه پاداش برای هر بار انجام این مراحل باشد. در نهایت سگ کم کم شروع به انجام عمل خود می کند.
برنامه‌های تقویتی مداوم هنگام تلاش برای آموزش یک رفتار جدید بسیار موثر هستند.
تقویت جزئی
هنگامی که شما بر روی رفتاری کار کردید معمولاً یک برنامه تقویت مداوم به یک برنامه تقویت جزئی تبدیل می‌شود. در تقویت جزئی یا مقطعی پاسخ به رفتار فقط ممکن است برای مدت زمانی جواب دهد. رفتارهایی که در این روش تقویت می‌شوند ممکن است بیشتر دوام بیاورند و به راحتی از بین نروند.
به مثال قبلی فکر کنید که در آن مشغول آموزش دادن به یک سگ برای لرزش دستش بودید. در حالی که شما در ابتدا از تقویت مداوم استفاده می‌کنید تقویت رفتار هر بار با تمرین پیشرفت می‌کند. با گذشت زمان شما می‌توانید به یک برنامه جزئی تدوین کنید تا پس از اصلاح یک رفتار آن را تقویت کنید.
انواع برنامه تقویت جزئی
چهار برنامه تقویت جزئی وجود دارد:
برنامه‌های با نسبت ثابت
برنامه‌های با نسبت ثابت برنامه‌هایی هستند که در آن‌ها پاسخ به رفتار پس از تعداد مشخصی از عکس‌العمل تقویت می‌شود. این برنامه سرعت و ثبات پاسخ دهی را فقط با مکثی کوتاه پس از تحویل رفتار تقویت کننده ایجاد می‌کند. به عنوان مثال وقتی کودکان ببینند که شما پس از انجام تکالیفشان به آن‌ها هدیه یا پاداشی می‌دهید سعی می‌کنند دوباره آن کار را انجام دهند.
برنامه‌های نسبت متغییر
برنامه‌های با نسبت متغییر وقتی اتفاق می‌افتد که یک پاسخ پس از تعدادی پاسخ غیر قابل پیش بینی تقویت شود. این برنامه سرعت ثابت بالایی از پاسخ به رفتار ایجاد می‌کند. قمار و بازی‌های قرعه کشی مثال‌های خوبی برای پاداش بر اساس برنامه نسبت متغیر هستند. شما وقتی یه تاس را در بازی مار و پله می‌اندازید به این امید که عدد شش ممکن است چند بار برای شما بالا بیاید سعی می‌کنید دوباره این کار را انجام دهید.
برنامه‌هایی با بازه زمانی ثابت
برنامه‌های بازه زمانی ثابت برنامه‌هایی هستند که اولین پاسخ از رفتار فقط پس از سپری شدن مدت زمان مشخصی یک فرد شروع به پاداش گرفتن می‌کند. این برنامه باعث می‌شود مقادیر زیادی از پاسخ تقریباً در انتهای بازه زمانی وجود داشته باشد. اما بلافاصله پس از تحویل تقویت کننده کندتر پاسخ دهید. مثلا وقتی یک کارمند تازه دارد در جایی کار می‌کند این فرد تازه کار است و هنوز به محیط و روش کار آشنا نیست. به همین دلیل می‌گذارید او با کارش بهتر آشنا شود پس یاد گرفتن مهارت لازم از کارش اگر در آن کار نتایج موفقیت آمیزی حاصل کرد آنگاه پاداشی دریافت می‌کند.
برنامه‌های متغیر فاصله‌ای
در این برنامه واکنش به یک رفتار پس از گذشت مدت زمان غیرقابل پیش بینی اتفاق می‌افتد و در آن موقع است که فرد پاداشی دریافت می‌کند. این برنامه سرعت واکنش به یک رفتار را آهسته و ثابت ایجاد می‌کند.
به عنوان مثال دانشجویی برای دریافت پاداش یا نمرات خوب سعی می‌کند تلاش کند. شما پس از امتحان اول که موفق شده به او پاداش می‌دهید سپس پس از مدتی تعیین می‌کنید که اگر در امتحان بعدی که چند ماه دیگر است تلاش کند و نمره خوبی دریافت کند یک پاداش دیگر دریافت می‌کند. در این روش به نوعی معلم اهدافی را در مدتی زمانی تعیین می‌کند تا فرد بتواند درس‌هایش را بهتر بخواند.
برنامه‌های مناسب
تصمیم گیری در مورد تقویت رفتار میتواند به عوامل مختلفی بستگی داشته باشد. در مواردی که شما به طور خاص سعی در آموزش یک رفتار جدید دارید یک برنامه مداوم میتواند انتخاب خوبی باشد. پس از یادگیری رفتار تغییر دادن برنامه معمولا انجام می‌شود به شرط اینکه برنامه قبلی مناسب باشد و شما ان را به خوبی انجام داده باشید.
در زندگی روزمره برنامه‌های تقویت جزئی بیشتر از برنامه‌های مداوم برایمان اتفاق می‌افتد. به عنوان مثال تصور کنید که هر بار که برای کار به موقع حاضر شدید پاداشی دریافت می‌کنید. با گذشت زمان به جای اینکه پاداش یک تقویت مثبت در شما ایجاد کند. میتواند نتیجه عکس آن یعنی تقویت منفی را داشته باشد.
در عوض پاداش‌هایی از این قبیل معمولاً در یک برنامه تقویت جزئی قابل پیش بینی کمتر انجام می‌شود. این موارد نه تنها واقع گرایانه ترند بلکه می‌توانند بیشتر در ما دوام بیاورند و باعث شود بیشتر پاسخ به رفتارها را مشاهده کنیم.
برنامه‌های جزئی پس از ایجاد رفتار ممکن است خطر اشباع شدن را بالا ببرد. اگر جایزه ای بدون پایان داده شود یا اگر پاداش دیگر خواسته یا مورد نیاز نباشد ممکن است فرد رفتار را متوقف کند.
به عنوان مثال تصور کنید که فرزند شما پس از انجام تکالیفش مدام از شما جایزه بگیرد بعد از مدتی او خواسته ای دیگری دارد و همین طور ممکن است انتظارش از شما بالا تر برود. همچنین ممکن است فرزند شما دیگر علاقه ای به انجام تکالیفش نشان ندهد چون مدام جایزه دریافت کرده پس دیگر علاقه یا اشتیاقی به دریافت جایزه ندارد.
سخن پایانی
برنامه‌های تقویتی میتواند یک ابزار قدرتمند برای یادگیری باشد. برنامه تقویت شده در حین آموزش و فرآیند اصلاح رفتارها میتواند تأثیر عمده ای در رفتار، قدرت پاسخ و دفعات نمایش رفتار داشته باشد. برای اینکه بفهمید کدام برنامه برای شما مناسب است باید جنبه‌های مختلفی از وضعیت خود را در نظر بگیرید.
