گس لایتینگ یا پدیده چراغ گاز (Gaslighting) چیست؟
گس لایتینگ یا پدیده چراغ گاز (Gaslighting) نوعی دستکاری روانشناختی است که اغلب در روابط توهین‌آمیز رخ می‌دهد. این نوعی آزار عاطفی به صورت پنهانی است و فرد قلدر یا آزارگر هدف را گمراه می‌کند و باعث ایجاد روایتی نادرست می‌شود. او با این کار قضاوت و واقعیت فرد را زیر سوال می‌برد. در نهایت، قربانی گس لایتینگ شروع به احساس عدم اطمینان در مورد تصورات خود از جهان می‌کند و حتی تعجب می‌نمایند که آیا عقل خود را از دست داده اس یا نه.
پدیده چراغ گاز عمدتاً در روابط عاشقانه رخ می‌دهد، اما غیرمعمول نیست که در روابط دوستانه کنترل شده یا بین اعضای خانواده نیز ایجاد شود. افرادی که به دیگران حس عدم اطمینان می‌دهند ممکن است دارای اختلالات سلامت روان مانند اختلال شخصیت خودشیفته (NPD) یا اختلال شخصیت مرزی (BPD) باشند. آنها از این نوع سوء استفاده عاطفی برای اعمال قدرت بر دیگران به منظور دستکاری دوستان، اعضای خانواده یا حتی همکاران استفاده می‌کنند.
چگونه پدیده چراغ گاز کار می‌کند
پدیده چراغ گاز تکنیکی است که درک فرد از واقعیت را تضعیف می‌کند. وقتی کسی به شما حس گس لایتینگ می‌دهد، ممکن است نسبت خودتان، خاطراتان، وقایع اخیر و تصوراتی که دارید شک کنید. پس از برقراری ارتباط با شخصی که این رفتار را دارد، ممکن است احساس گیجی کنید و به این فکر کنید که آیا مشکلی در شما وجود دارد یا خیر. ممکن است تشویق شوید که فکر کنید واقعاً مقصر همه چیز هستید و یا اینکه بیش از حد حساس شوید.
گس لایتینگ می‌تواند شما را گیج کند و باعث شود قضاوت، حافظه، ارزش و سلامت روانی خود را زیر سوال ببرید. ممکن است دانستن بیشتر در مورد تاکتیک‌هایی که فردی شما را از طریق آن گس لایتینگ می‌کند، کمک کننده باشد.
دروغ گفتن به شما
افرادی که درگیر پدیده چراغ گاز هستند اغلب دروغگویان ماهری هستند و به صورت بیمارگونه‌ای دروغ می‌گویند و اغلب تمایلات خودشیفتگی دارد. برای آنها معمول است که آشکارا دروغ بگویند و هرگز عقب نشینی نکنند یا داستان خود را تغییر دهند، حتی زمانی که آنها را صدا می‌زنید یا مدرکی دال بر فریبشان ارائه می‌دهید. آنها ممکن است چیزی مانند”این اتفاق هرگز نیفتاده است” یا “تو دیوانه‌ای” بگویند.
دروغ گفتن و تحریف سنگ بنای رفتار گس لایتینگ است. حتی زمانی که می‌دانید آنها حقیقت را نمی‌گویند، باز هم رفتارشان بسیار قانع کننده است. در پایان این شما هستید که به خودتان شک می‌کنید.
بی اعتبار کردن شما
افرادی که رفتار گس لایتینگ دارند در مورد شما شایعاتی را به دیگران می‌گویند. آنها ممکن است وانمود کنند که نگران شما هستند و در عین حال به دیگران بگویند که شما از نظر عاطفی ناپایدار یا “دیوانه” به نظر می‌رسید. متأسفانه، این تاکتیک می تواند بسیار مؤثر باشد و بسیاری از افراد بدون اینکه از داستان کامل اطلاع داشته باشند، با سوء استفاده کننده یا قلدر همدردی کنند.
علاوه بر این، ممکن است شخصی که رفتار گس‌لایتینگ دارند به شما دروغ بگویند که دیگران نیز در موردتان این چنین تصوراتی دارند. این افراد ممکن است هرگز در مورد شما چیز بدی نگفته باشند، اما شخصی که به شما این حرف‌ها را می‌زند تمام تلاش خود را می‌کند تا شما را باور کنید که آنها این کار را کردند.
ایجاد حواس‌پرتی
وقتی از شخصی که سوالی را به زبان می‌آورد می‌پرسید یا او را به خاطر کاری که انجام داده یا گفته است فرا می‌خوانید، ممکن است به جای پاسخ دادن به موضوع مورد نظر، موضوع را با پرسیدن سوال تغییر دهد. این نه تنها رشته فکری شما را از موضوع اصلی دور می‌کند، بلکه باعث می‌شود در زمانی که آنها نیاز است پاسخ دهند از طریق ایجاد فشار موضوع را نیز زیر سوال ببرند.
به حداقل رساندن افکار و احساسات
بی اهمیت جلوه دادن احساسات که دارید توسط فرد گس لایتینگ به او این امکان را می‌دهد که قدرت کنترل شما را پیدا کند. آنها ممکن است جملاتی مانند: “آرام باش”، “تو بیش از حد واکنش نشان می‌دهی” یا “چرا اینقدر حساسی؟” احساس شما یا آنچه که به آن فکر می‌کنید را به حداقل برسانید و نشان دهد که اشتباه می‌کنید.
وقتی با کسی سروکار دارید که هرگز افکار، احساسات یا باورهای شما را نمی‌پذیرد، ممکن است خودتان شروع به زیر سوال بردن آنها کنید. علاوه بر این، شما ممکن است هرگز احساس اعتبار یا درک نکنید، که این موضوع می‌تواند شما را بسیار منزوی و خجالت‌زده کنید.
جابجایی سرزنش کننده
جابجایی سرزنش کننده یکی دیگر از تاکتیک‌های متداول پدیده چراغ گاز است. در مورد هر چیزی بحث کنید او موضوع را به جایی می‌رساند که مقصر تمام اتفاقات شما شوید. حتی زمانی که سعی می‌کنید در مورد اینکه رفتار آزارگر چه احساسی به شما می‌دهد، صحبت کنید، او مکالمه را به شکلی تغییر می‌دهد که در نهایت از شما بپرسد که آیا شما عامل رفتار بد او هستید یا خیر. به عنوان مثال، او ممکن است ادعا کند که اگر فقط شما رفتار متفاوتی داشتید، او به گونه‌ای دیگر با شما رفتار می‌کرد.
انکار کار نادرست
افرادی که درگیر قلدری و آزار عاطفی می‌شوند، به دلیل انکار انجام کار اشتباه بدنام هستند. آنها این کار را انجام می‌دهند تا مسئولیت انتخاب‌های ضعیف خود را قبول نکنند. این انکار می‌تواند باعث شود قربانی پدیده چراغ گاز احساس نادیدنی، ناشنیده‌ای داشته باشد و گویی تأثیر آن بر او اهمیتی ندارد. این تاکتیک همچنین حرکت قربانی برای مقابله با قلدر را دشوار می‌کند.
استفاده از کلمات دلسوزانه به عنوان سلاح
گاهی اوقات، که فرد قلدر مورد عصیان یا مورد بازجویی قرار می‌گیرند، از کلمات محبت‌آمیز استفاده می‌کند تا اوضاع را از حالت متشنج به نفع خود خارج کند. ممکن است چیزی شبیه این بگوید: “می‌دانی چقدر دوستت دارم. من هرگز عمداً به تو صدمه نمی‌زنم.”
این کلمات ممکن است همان چیزی باشد که شما می‌خواهید بشنوید، اما غیر معتبر هستند، به خصوص اگر همان رفتار تکرار شود. با این حال، آنها ممکن است به اندازه‌ای خوب نقش بازی کنند که شما را متقاعد کنند که او را رها نکنید و به او اجازه دهید از مسولیت یا عواقب رفتار آزاردهنده خود فرار کنند.
بازنویسی تاریخ
فردی که قلدر است تمایل دارد داستان‌ها را به شیوه‌ای که به نفع او است بازگو کند. به عنوان مثال، اگر شریک زندگیتان شما را به سمت دیوار هل داد و بعداً در مورد آن بحث کنید، ممکن است داستان را بپیچانند و بگوید که شما در حال زمین خوردن بودید و او سعی کرده که شما را ثابت نگه‌دارد و همین موضوع باعث شده که شما به دیوار بخورید.
حرف‌هایش به صورتی که شما ممکن است به خاطرات خود شک کنید. تشویق به سردرگمی یا شک شما دقیقاً هدف او است.
گس لایتینگ می‌تواند شامل طیف وسیعی از تاکتیک‌ها از جمله دروغ گفتن، حواس پرتی، انکار و سرزنش شود. وقتی با کسی سروکار دارید که از پدیده چراغ گاز به عنوان ابزار دستکاری استفاده می‌کند، به کارهایی که انجام می‌دهند توجه زیادی داشته باشید، نه کلماتی که انتخاب می‌کنند.
نشانه‌های پدیده چراغ گاز
قرار گرفتن در معرض پدیده چراغ گاز می‌تواند باعث اضطراب، افسردگی و سایر نگرانی‌های مربوط به سلامت روان از جمله اعتیاد و افکار خودکشی شود. به همین دلیل، مهم است که تشخیص دهید چه زمانی مورد قلدری قرار گرفته‌اید. برای اینکه مطمئن شوید فرد مقابل از پدیده گس لایتینگ استفاده می‌کند یا نه، به نشانه‌های زیر توجه کنید.
شک به احساسات واقعی خودتان
به احساسات و واقعیت خود شک دارید و سعی می‌کنید خود را متقاعد نمائید که رفتاری که با شما می‌شود بد نیست و اینکه شما بیش از حد حساس شده‌اید.
زیر سوال بردن قضاوت و ادراک خودتان
قضاوت و ادراکات خود را زیر سوال می‌برید. از صحبت کردن یا ابراز احساسات خود می‌ترسید. شما به این نتیجه رسیدید که گفتن نظرتان به دیگران در نهایت منجر به ایجاد حس بدتری می‌شود. بنابراین ترجیح می‌دهید که به جای حرف زدن، سکوت کنید.
احساس ناامنی
احساس آسیب پذیری و ناامنی می‌کنید و اغلب این احساس را دارید در کنار شریک زندگی، دوست یا اعضای خانواده خود “روی پوسته تخم مرغ راه می‌روید”. شما همچنین احساس می‌کنید که دچار مشکل هستید و عزت نفس ندارید.
احساس تنهایی
احساس تنهایی و ناتوانی می‌کنید. شما متقاعد شده‌اید که از نظر همه اطرافیان شما فردی «عجیب»، «دیوانه» یا «بی ثبات» هستید. این باعث می‌شود احساس کنید در دام افتاده و منزوی شده‌اید.
شک به خودتان
شما شک می‌کنید که آیا همان چیزی هستید که آنها می گویند شخصی که از پدیده چراغ گاز علیه شما استفاده می‌کند، در صحبت کردن خود کلماتی را به کار می‌برد که باعث می‌شود احساس کنید فردی اشتباه، بی‌هوش، ناکافی یا دیوانه هستید. حتی گاهی اوقات متوجه می‌شوید که این جملات را خودتان برعلیه خودتان استفاده می‌کنید.
احساس ناامیدی
نسبت به خودتان احساس ناامیدی می‌کنید. برای مثال، احساس می‌کنید ضعیف و منفعل هستید و قبلا قوی‌تر و قاطع‌تر بوده‌اید.
احساس سردرگمی
شما احساس سردرگمی می‌کنید. رفتار فرد قلدر به صورتی که شما را گیج می‌کند.
حساسیت بیش از حد
نگران این هستید که بیش از حد حساس شده‌اید. فرد با گفتن “من فقط شوخی کردم” یا “تو دیگر خیلی نازک و نارنجی ضخیم هستی” رفتارها یا کلمات آزاردهنده را نسبت به شما انجام می‌دهد را ساده جلو دهد.
عذاب قریب الوقوع
وقتی در کنار این شخص هستید احساس می‌کنید اتفاق وحشتناکی در شرف وقوع است. این ممکن است شامل احساس تهدید و عصبانیت بدون دانستن دلیل باشد.
عذرخواهی بیش از حد
شما زمان زیادی را صرف عذرخواهی می‌کنید این احساس را دارید باید همیشه برای کاری که انجام می‌دهید یا کسی که هستید، عذرخواهی کنید.
احساس بی‌کفایتی
احساس می‌کنید هرگز “به اندازه کافی خوب” نیستید. شما سعی می‌کنید انتظارات و خواسته‌های دیگران را برآورده کنید، حتی اگر آنها غیر منطقی باشند.
شک به حافظه خودتان
اغلب از خود می‌پرسید که آیا جزئیات رویدادهای گذشته را به درستی به خاطر می‌آورید یا خیر. حتی ممکن است از ترس اشتباه بودن چیزهایی را که به یاد می‌آورید، آنچه را که می‌دانید را نیز با دیگران به اشتراک نگذارید.
تصور ناامیدی دیگران
تصور می‌کنید دیگران از شما ناامید شده‌اند. همیشه به خاطر کاری که انجام می‌دهید یا کسی که هستید عذرخواهی می‌کنید، با این فرض که دیگران از شما ناامید شده‌اند یا به نحوی اشتباه کرده‌اید.
عدم توانایی برای تصمیم‌گیری
شما در تصمیم‌گیری به دلیل بی‌اعتمادی به خودتان دست و پنجه نرم می‌کنید. ترجیح می‌دهید به شریک زندگی، دوست یا یکی از اعضای خانواده‌تان اجازه دهید که به جای شما تصمیم بگیرند و به طور کلی از تصمیم‌گیری اجتناب کنید.
دلیل نام‌گذاری گس‌لایتینگ
اصطلاح gaslighting از نمایشنامه‌ای که توسط پاتریک همیلتون در سال 1938 نوشته شده است و در آمریکا با نام “خیابان فرشته” شناخته می‌شود و بعدها فیلم ” Gas Light ” اثر آلفرد هیچکاک از روی آن ساخته شده، آمده است.
در این فیلم ، شوهری با دستکاری خاطرات زنش سعی می‌کند با ایجاد تغییرات ظریف در محیط اطرافش، از جمله کم کردن آرام و پیوسته شعله لامپ گاز، همسرش را وادار کند که فکر کند در حال از دست دادن عقل است. او نه تنها محیط او را به هم می‌زند و او را به این باور می‌رساند که دیوانه است، بلکه او را مورد آزار و اذیت و کنترل قرار می‌دهد و ارتباط او را با خانواده و دوستان قطع می‌کند.
در نتیجه، زن شروع به شک خودش، احساسات، ادراکات و خاطراتش می‌کند. علاوه بر این، او احساس عصبانیت، حساسیت بیش از حد، و خارج از کنترل بودن می‌کند. که هدف اصلی پدیده چراغ گاز نیز این است که هدف را بی‌قرار کند و کاری کند که دیگر او مطمئن نباشد چه چیزی درست است و چه چیزی نیست.
از آنجایی که این فیلم نمایش دقیقی از اعمال کنترل‌کننده و سمی بود که افراد دستکاری‌کننده استفاده می‌کنند، روانشناسان و مشاوران شروع به استفاده از این اصطلاح برای توضیح این نوع رفتار آزاردهنده عاطفی کردند.
اگر کسی علیه شما از پدیده چراغ گاز استفاده کرد، چه کاری باید انجام دهید؟
اگر در یک رابطه با پدیده چراغ گاز مواجه شدید، اقداماتی وجود دارد که می توانید برای محافظت از خود انجام دهید. کارهایی که بهتر است انجام دهید عبارتند از:
فاصله بگیرید
کمی فاصله بگیرید. یک قدم به عقب می‌تواند احساسات شدیدی که پدیده چراغ گاز می‌تواند برانگیخته کند را کاهش دهد. ترک فیزیکی موقعیت می‌تواند کمک کننده باشد، اما ممکن است لازم باشد از تکنیک‌های تمدد اعصاب مانند تنفس عمیق یا مدیتیشن نیز استفاده کنید.
ذخیره شواهد
شواهد را ذخیره کنید. از آنجایی که فرد کنترل‌گر می‌تواند خاطرات شما را زیر سوال ببرد، روی حفظ شواهد تجربیات خود کار کنید. یک دفتر خاطرات داشته باشید، مکالمات متنی را ذخیره کنید یا ایمیل‌ها را نگه دارید تا بتوانید بعداً به آنها نگاه کنید و به خود یادآوری کنید که نباید به خود شک کنید.
تعیین حد و مرزها
حد و مرزهای را مشخص کنید. مرزها به دیگران می گویند که مایلید در یک رابطه چه چیزی را بپذیرید. شفاف‌سازی کنید که اجازه نمی‌دهید طرف مقابل دست به اقداماتی مانند بی اهمیت جلوه دادن یا انکار آنچه می‌گویید کند.
به دست آوردن یک دیدگاه بیرونی
یک دیدگاه بیرونی به دست آورید. با یکی از دوستان یا اعضای خانواده در مورد آنچه برایتان اتفاق می‌افتد صحبت کنید. داشتن دیدگاه شخص دیگری می‌تواند به شما کمک کند تا وضعیت را به صورت واضح‌تری ببینید.
پایان دادن به رابطه
در حالی که ممکن است دشوار باشد، اما پایان دادن به رابطه با کسی که مکرراً به شما فشار می‌آورد اغلب مؤثرترین راه برای پایان دادن به آزار است.
اگر مشکوک هستید که در حال تجربه پدیده چراغ گاز هستید، ممکن است صحبت با یک متخصص سلامت روان نیز برایتان مفید باشد. آنها می توانند به شما کمک کنند تا در مورد موقعیت بیشتر بدانید، دیدگاه جدیدی به دست آورید، و راهبردهای مقابله ای جدیدی ایجاد کنید که می‌تواند به شما در مقابله با این رفتار کمک کند.
سخن آخر
به یاد داشته باشید که شما برای چیزی که تجربه می‌کنید مقصر نیستید. شخصی که برعلیه شما از پدیده چراغ گاز استفاده می‌کند، مقصر اصلی است. آنها مسئول اعمال خود هستند. دلیل کار‌های که آنها انجام می‌دهند یا انتخاب‌های که دارند شما نیستید. و شما نمی‌توانید رفتار آنها را تغییر دهید. اما بدانید با مشاوره، می‌توانید یاد بگیرید که چگونه انتخاب‌های سالمی داشته باشید و مرزبندی برای فردی که شما را کنترل می‌کند، ایجاد نمائید. در نهایت، ممکن است به جایی برسید که برای قطع رابطه احساس آمادگی کنید.
