ناتوانی ذهنی چیست؟
ناتوانی ذهنی یک وضعیت عصبی رشدی است که در دوران کودکی ایجاد می‌شود. این مشکل بر ظرفیت فرد برای یادگیری و حفظ اطلاعات جدید تأثیر می‌گذارد. همچنین بر رفتارهای روزمره مانند مهارت‌های اجتماعی و کارهای بهداشتی نیز تأثیر می‌گذارد. افراد مبتلا به این بیماری با محدودیت‌های قابل توجهی در عملکرد فکری و توسعه مهارت‌های انطباقی مانند مهارت‌های اجتماعی و زندگی مواجه می‌شوند.
برای تشخیص ناتوانی ذهنی از تست ضریب هوشی استفاده می‌شود. اگر نمره IQ کمتر از 70 باشد فرد دچار ناتوانی ذهنی است. شدت این بیماری می‌تواند از خفیف تا عمیق متغیر باشد.
شدت ناتوانی ذهنی
- ناتوانی ذهنی خفیف: آن‌ها می‌توانند مهارت‌های زندگی عملی را بیاموزند و با کمترین حمایت کارهای روزانه خود را انجام می‌دهند. با این حال، آن‌ها ممکن است در درک چگونگی کارکرد برخی چیزها و توسعه مهارت‌های اجتماعی دچار مشکل شوند.
- ناتوانی ذهنی شدید: در ناتوانی شدید ذهنی، کودک ممکن است تاخیرهای رشد قابل توجهی را تجربه کند. این کودکان نسبت به کودکان دارای ناتوانی‌های ذهنی خفیف، مهارت‌های ارتباطی کمتری دارند و برای انجام کارهای روزانه به حمایت بیشتری نیاز دارند.
- ناتوانی ذهنی عمیق: کودکان مبتلا به ناتوانی ذهنی عمیق اغلب در برقراری ارتباط و انجام فعالیت‌های بدنی مشکل دارند. همچنین احتمال اینکه به سایر بیماری‌های جسمی و روانی مبتلا شوند بیشتر است. آن‌ها معمولاً به مراقبت و پشتیبانی شبانه روزی نیاز دارند.
کودکان مبتلا به ناتوانی ذهنی خفیف می‌توانند با حمایت کم اعضای خانواده زندگی کاملی داشته باشند. با این حال، کودکان با ناتوانی ذهنی شدید نیاز به حمایت گسترده‌تر و مداوم دارند. این وضعیت در گذشته به عنوان عقب ماندگی ذهنی شناخته می‌شد که در جامعه بار منفی به خود گرفت و با ناتوانی ذهنی جایگزین شد. این اصطلاح کمتر توهین‌آمیز است و شدت وضعیت را نیز نشان می‌دهد.
ناتوانی ذهنی یکی از شایع‌ترین ناتوانی‌های رشدی در کودکان است. تخمین زده می‌شود که حدود 6.5 میلیون آمریکایی دارای معلولیت ذهنی هستند.
انواع ناتوانی‌های ذهنی
طیف وسیعی از مشکلات مربوط به روان وجود دارد که معمولاً به عنوان ناتوانی ذهنی طبقه‌بندی می‌شوند. برخی از رایج‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- سندرم X شکننده: این یک بیماری ژنتیکی است که در اثر جهش در کروموزوم X ایجاد می شود. این شایع‌ترین نوع ناتوانی ذهنی ارثی است. علائم آن شامل مشکلات گفتاری، مشکلات حسی و تغییرات رفتاری است.
- سندرم داون: سندرم داون یکی از رایج‌ترین اشکال ناتوانی ذهنی است. این بیماری باعث می‌شود که بدن فرد کروموزوم اضافی ایجاد کند که نحوه رشد مغز و بدن را تغییر می‌دهد. افراد مبتلا به سندرم داون دارای ویژگی‌های فیزیکی مشخصی هستند که نشانگر این بیماری است. ممکن است صورت و بینی صاف، گوش‌های کوچک، دست‌ها و پاها، گردن کوتاه و چشم‌های بادامی شکل داشته باشند. آن‌ها معمولاً ضریب هوشی کمتر از متوسط دارند و تاخیر رشدی را تجربه می‌کنند.
- سندرم پرادر ویلی (PWS): این یک بیماری ژنتیکی نادر است که بر رشد ذهنی و جسمی کودک تأثیر می‌گذارد. یکی از ویژگی‌های کلیدی این اختلال، هیپرفاژی است که به عنوان غذا خوردن مزمن شناخته می‌شود. این باعث می‌شود که بسیاری از کودکان مبتلا به این بیماری دچار چاقی شوند. علائم دیگر عبارتند از تون عضلانی ضعیف، مشکلات رفتاری و تاخیر فکری.
- اختلالات طیف الکل جنینی (FASD): اختلالات طیف الکل جنینی به مجموعه‌ای از شرایط ناشی از سوء مصرف الکل در دوران بارداری اشاره دارد. با این حال، مصرف حتی مقادیر کمی الکل در دوران بارداری می‌تواند باعث ایجاد این بیماری شود. علائم رایج FASD شامل مشکلات بینایی یا شنوایی، ویژگی‌های غیرطبیعی صورت، ضریب هوشی پایین و مشکلات شناختی است.
- اوتیسم: اوتیسم یک وضعیت عصبی رشدی است که باعث ایجاد چالش‌های اجتماعی، رفتاری و ارتباطی می‌شود. مشخص نیست که چه چیزی باعث ایجاد این بیماری می‌شود. البته ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی احتمالا در ایجاد این بیماری نقش دارند. برخی از علائم رایج در این مشکل ناتوانی در برقراری تماس چشمی، عدم علاقه به تعاملات اجتماعی، ارتباطات غیرکلامی و حساسیت‌های حسی است.
علائم ناتوانی ذهنی
علائم ناتوانی ذهنی معمولاً در اوایل کودکی ظاهر می‌شود. در برخی موارد، این علائم ممکن است فیزیکی باشند. ممکن است متوجه شوید که فرزندتان سرش به طور غیرعادی بزرگ یا کوچک، ناهنجاری‌هایی در دست‌ها یا پاهایش یا سایر تفاوت‌های فیزیکی دارد. با این حال، همیشه اینطور نیست.
کودکانی که از نظر جسمی سالم و طبیعی به نظر می‌رسند نیز ممکن است دارای ناتوانی ذهنی باشند. کودکانی که دارای ناتوانی ذهنی شدید هستند ممکن است علائم را در سنین پایین‌تری نسبت به کودکان با فرم خفیف‌تر نشان دهند. اگر نگران هستید که فرزندتان ناتوانی ذهنی داشته باشد، در ادامه برخی از علائم اولیه که باید مراقب آن‌ها باشید را آورده‌ایم:
- مشکل در صحبت کردن
- دیرتر از سایر کودکان شروع به حرکت کردن
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها
- تلاش برای توسعه مهارت‌های اجتماعی
- تاخیر در مهارت‌های حرکتی
- تشنج
- بداخلاقی
- رفتار خشونت‌آمیز
- تقلا برای به خاطر سپردن چیزها
- مشکل در حل مسئله
- مشکل در توسعه مهارت‌های اجتماعی
- مشکل در بیان احساسات
- ناتوانی در انجام مراقبت‌های شخصی مانند لباس پوشیدن یا حمام کردن
شناسایی معلولیت ذهنی
برای تشخیص ناتوانی ذهنی به معیارهای زیر توجه می‌شود:
- عملکرد فکری محدود: این معمولاً با یک تست IQ اندازه‌گیری می‌شود. نمره آزمون کمتر از 70 معمولاً نشان دهنده عملکرد فکری محدود است.
- مهارت‌های انطباقی محدود: یک فرد دارای ناتوانی ذهنی مهارت‌های اجتماعی و عملی مورد نیاز برای عملکرد روزانه را ندارد. این مشکلات شامل مهارت‌های مفهومی مانند خواندن یا نوشتن، مهارت‌های اجتماعی مانند ارتباط یا حل مسئله و مهارت‌های عملی مانند غذا خوردن، راه رفتن یا لباس پوشیدن است.
- شروع علائم قبل از سن 18 سالگی: این وضعیت به طور معمول در دوران کودکی ایجاد می‌شود. در حالی که شدت آن متغیر است، برخی از علائم اولیه باعث تاخیر در مهارت‌های حرکتی، مشکل در حل مسئله، مشکل در به خاطر سپردن چیزها و تاخیر در گفتار می‌شود.
برخی تحقیقات نشان می‌دهد که حدود 20 تا 35 درصد از افرادی که دارای ناتوانی ذهنی هستند، احتمالاً به سایر شرایط سلامت روانی مانند اضطراب یا افسردگی نیز مبتلا می‌شوند.
تست‌های پزشکی
- تست‌های عصبی مانند الکتروانسفالوگرام (EEG) یا تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) برای تعیین وجود هرگونه ناهنجاری در مغز
- آزمایشات ژنتیکی برای کمک به تشخیص وجود یک اختلال ارثی مانند سندرم X شکننده که می‌تواند باعث ناتوانی ذهنی شود.
- آزمایشات پزشکی عمومی بسته به علائمی که کودک نشان می‌دهد
- آزمون‌های آموزش ویژه
- تست‌های غربالگری رشدی برای تعیین سطح عملکرد فکری و اجتماعی کودک
- غربالگری قبل از تولد برای تعیین اینکه آیا در زمانی که والدین هنوز باردار هستند، مشکلات رشدی وجود دارد یا خیر
- ارزیابی شنوایی به خاطر اینکه مشخص شود که مشکل شنوایی مسئول اختلال در عملکرد فکری یا دلیل این مشکل معلولیت ذهنی.
علل ناتوانی ذهنی
هر چیزی که در رشد و تکامل مناسب کودک اختلال ایجاد کند می‌تواند باعث ناتوانی ذهنی شود. در برخی موارد شناسایی علت خاص ناتوانی ذهنی فرزندتان می‌تواند چالش برانگیز باشد. چندین عامل می‌توانند مسئول ایجاد یک ناتوانی ذهنی باشند. برخی از رایج‌ترین علل به شرح زیر است:
- عوارض بارداری
- ژنتیک
- بیماری‌های دوران کودکی که بر رشد مغز تأثیر می‌گذارد
- عوامل محیطی مانند آلودگی
- آزار عاطفی یا فیزیکی شدید
- سوء تغذیه
- نارس به دنیا آمدن
- ناهنجاری‌های کروموزومی مانند سندرم داون
- جراحت سر
درمان ناتوانی ذهنی
هیچ درمان ثابتی برای ناتوانی ذهنی وجود ندارد. این شرایط مادام‌العمر است که نیاز به مدیریت مستمر دارد. کلید درمان مناسب تشخیص زودهنگام است. دریافت یک تشخیص دقیق و برنامه درمانی زمانی که متوجه علائم اولیه بیماری شدید بسیار مهم است.
درمان به شکل حمایت و مراقبت برای بهبود عملکرد روزانه فردی است. در حال حاضر هیچ درمانی برای ناتوانی ذهنی وجود ندارد. هدف اصلی درمان بهبود عملکرد روزانه فرد مبتلا به این بیماری است.
مقابله با ناتوانی ذهنی
لازم به یادآوری است که کودکان دارای ناتوانی ذهنی نیازهای مشابهی با هر کودک دیگری دارند. نگه داشتن آن‌ها در میان همسالان خود و قرار دادن آن‌ها در معرض فعالیت های منظم دوران کودکی برای رشدشان حیاتی است. والدین کودکان دارای ناتوانی ذهنی اغلب احساس می‌کنند که باید آن‌ها را منزوی نگه دارند تا از آن‌ها در برابر تمسخر یا قلدری محافظت کنند. با این حال، این به توسعه مهارت‌های اجتماعی آن‌ها کمک نمی‌کند.
اگر شما والدین کودکی هستید که با ناتوانی ذهنی زندگی می‌کند، در اینجا مواردی وجود دارد که می‌توانید انجام دهید تا مطمئن شوید که فرزندتان زندگی سالم و کاملی دارد:
- به یک گروه حمایتی بپیوندید: یک گروه حمایتی متشکل از والدین و افرادی که با این بیماری زندگی می‌کنند می‌توانند اطلاعات قابل اعتماد و حمایت عاطفی زیادی را به شما بدهند.
- در مورد این بیماری بیشتر بیاموزید: ضروری است که برای تحقیقات زمان بگذارید و تا آنجا که می‌توانید درباره شرایطی که فرزندتان با آن دست به گریبان است بیاموزید.
- در این فرآیند عجله نکنید: ناتوانی ذهنی یک وضعیت مادام‌العمر است. روند درمان کودکتان ممکن است مدت زیادی طول بکشد تا اینکه پیشرفتی را مشاهده کنید. در موارد شدید، انتظار پیشرفت سریع فرزندتان را نداشته باشید.
- اجتماعی بمانید: در صورت تشخیص این بیماری، حفظ زندگی اجتماعی فرزندتان حیاتی است. جداسازی آن‌ها می‌تواند علائمشان را تشدید کند.
- در مراحل درمان آن‌ها شرکت کنید: در طول درمان فرزندتان، با روانپزشک کودکتان برای بهبود عملکردشان همکاری کنید. بسیار مهم است که بخشی از این فرآیند باشید.
