مقدمه
مدل باورهای بهداشتی (Health Belief Model) ابزاری است که دانشمندان برای آزمایش و پیش بینی رفتارهای مبتنی بر سلامتی از آن استفاده می‌کنند. در اصل در دهه 1950 این مدل ایجاد و در دهه 1980 به روز شد. این مدل مبتنی بر این نظریه است که تمایل فرد به تغییر رفتارهای بهداشتی خود در درجه اول به دلیل درک وی از سلامتی است.
طبق این مدل، باورهای فردی شما در مورد سلامتی روحی و جسمی در تعیین رفتارهای مربوط به سلامتی‌تان نقش دارد. عوامل کلیدی که بر رویکردتان نسبت به سلامتی تأثیر می‌گذارد به شرح زیر است:
- موانعی که فکر می‌کنید ممکن مانع راهتان شود
- قرار گرفتن در معرض اطلاعاتی که شما را به اقدام وا می‌دارد
- این فکر که با انجام رفتارهای سالم چقدر سود خواهید برد
- فکر اینکه چقدر مستعد بیماری هستید
- عواقبی که فکر می‌کنید ناشی از بیمار شدن شما خواهد بود
- اعتماد به نفس شما در تواناییتان برای موفقیت
متخصصان بهداشت معمولاً به دنبال روش‌هایی هستند که چنین مدل‌های باور بهداشتی ایجاد کنند تا بتوانند بر عملکردهای افراد تأثیر بگذارند. از جمله این روش‌ها، رفتارهای که می‌تواند بر سلامت فردی و عمومی تاثیر بگذارد.
شدت خطر
احتمال اینکه فرد رفتارهای سلامتی خود را تغییر دهد تا از نتیجه آن جلوگیری کند، به میزان جدی بودن عواقب آن رفتار بستگی دارد. مثلا:
- اگر جوان و عاشق هستید، بعید است از بوسه زدن بر روی لب عزیز خود جلوگیری کنید فقط به این دلیل که دهانش بو می‌دهد و یا اینکه ممکن است سرما بخورید. از طرف دیگر، اگر احتمال دهید بیماری جدی‌تری ممکن به شما انتقال دهد، احتمالاً دست از بوسیدن وی برمی‌دارید.
- به همین ترتیب، وقتی فکر مردم فکر می‌کنند بیمارهای مقاربتی که ممکن به آن دچار شوند، جزئی است، کمتر از کاندوم استفاده می‌کنند. اما زمانی که اطلاعات در مورد بیماری ایدز افزایش یافت، روابط جنسی محافظت شدن نیز بیشتر شد. دلیل این امر افزایش شدت درک مردم از خطر بود.
شدت یک بیماری می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر نتایج سلامتی داشته باشد. با این حال، تعدادی از مطالعات نشان داده‌اند که شدت خطر که توسط اشخاص درک می‌شود کمترین تاثیر را برای این دارد که افراد رفتارهای پیشگرانه بهداشتی را رعایت کنند یا نه.
حساسیت درک شده
افراد رفتارهای سلامتی خود را تغییر نمی‌دهند مگر اینکه باور کنند که در معرض خطر هستند. مثلا:
- افرادی که فکر می‌کنند احتمال ابتلا آنها به آنفولانزا کمتر است، واکسن انفولانزا را نمی‌زنند.
- افرادی که فکر می‌کنند بعید است به سرطان پوست مبتلا شوند کمتر از کرم ضد آفتاب استفاده می‌کنند یا در معرض آفتاب قرار می‌گیرند.
- کسانی که فکر می‌کنند امکان ابتلا آنها از طریق رابطه محافظت نشده به ایدز وجود ندارد، کمتر از کاندوم استفاده می‌کنند.
- جوانانی که تصور می‌نمایند امکان ابتلا به سرطان ریه در آنها پایین است، کمتر مصرف سیگار را ترک می‌کنند.
تحقیقات نشان می‌دهد که حساسیت درک شده نسبت به بیماری نقش مهمی در انجام رفتارهای بهداشتی پیشگیرانه دارد.
مزایای درک شده
متقاعد کردن مردم برای تغییر رفتاری اگر در ازای این تغییر چیزی دریافت نکنند، دشوار است. اگر در عوض آن چیزی که از آن لذت می‌برد چیزی به شخص نرسد، امکانی که اشخاص آن را رها کنند خیلی کم است. مثلا:
- اگر شخصی فکر نکند که با ترک سیگار به نوعی زندگی او بهتر می‌شود، احتمالاً سیگار را ترک نخواهد کرد.
- یک زن و شوهر معمولا ترجیح می‌دهند رابطه جنسی ایمنی نداشت باشند. مگر اینکه متوجه شوند رابطه جنسی محافظت شده، زندگی جنسی آنها را بهتر می‌کند.
- اگر اشخاص ندانند که منفعت فردی برای آنها وجود دارد، ممکن واکسن نزنند.
این مزایای درک شده توسط مردم اغلب با عوامل دیگری از جمله تأثیر مزایای رفتار مرتبط هستند. اگر اعتقاد دارید ورزش منظم و داشتن رژیم غذایی سالم می‌تواند از بیماری قلبی جلوگیری کند. این باور مزایای ادراک شده باعث می‌شود امکان انجام این رفتارها افزایش یابد.
موانع درک شده
یکی از مهمترین دلایلی که مردم رفتارهای سلامتی خود را تغییر نمی‌دهند این است که فکر می‌کنند انجام این کار سخت خواهد بود. تغییر رفتارهای سلامتی نیاز به صرف هزینه و وقت دارد. موانع معمول درک شده عبارتند از:
- مقدار تلاش لازم
- خطر
- درد و ناراحتی
- هزینه
- ناراحتی
- عواقب اجتماعی
گاهی اوقات فقط مسئله دشواری جسمی نیست، بلکه مشکل اجتماعی نیز هست. به عنوان مثال، اگر فکر می‌کنید کاندوم نشانه بی اعتمادی در یک رابطه است، ممکن در استفاده از آن مردد باشید. براساس تحقیقات، مشخص شده موانع موجود برای انجام رفتارهای سالم به تنهایی یکی از قدرتمندترین دلایل برای انجام دادن یا ندادن این نوع رفتارها است.
هنگام ارتقاء رفتارهای مربوط به سلامتی مانند واکسیناسیون یا پیشگیری از بیماری مقاربتی، یافتن روش‌هایی برای کمک به افراد برای عبور از موانع موجود مهم است. برنامه‌های پیشگیری از بیماری اغلب می‌توانند با افزایش قابلیت دسترسی، کاهش هزینه‌ها یا ارتقاء باورهای خودکارآمدی بیشتر شود.
بخوانید: “5 راه تعجب‌آور برای ایجاد انگیزه و عوامل شناختی تاثیرگذار بر آن”
نشانه‌هایی برای اقدام و خودکارآمدی
یکی از بهترین چیزها در مورد مدل باورهای بهداشتی این است که چقدر واقع بین بودن تاثیر در تنظیم رفتار افراد دارد. اینکه فقط فرد تمایل به تغییر رفتارها بهداشتی خود داشته باشد کافی نیست که واقعا فرد مجبور به انجام این تغییرات شود. به همین دلیل دو عنصر دیگر نیز لازم است که یک فرد بتواند جهش کند. این دو عنصر شامل نشانه‌های اقدام و کارامدی می‌شوند.
نشانه‌های اقدام، رویدادهای بیرونی هستند که تمایل به ایجاد تغییر در سلامتی را برمی‌انگیزند. این رویدادهای بیرونی می‌تواند حضور یک ون فشار خون در یک نمایشگاه بهداشتی، دیدن پوستر کاندوم در قطار، تا دیدن آمار ابتلا به سرطان باشد. نشانه از اقدام چیزی است که به افراد کمک می‌کند که اگر تمایل به ایجاد تغییر در رویکرد مسائل مربوط به سلامتی خود دارند، به سمت عمل حرکت نمایند.
خودکارآمدی عنصری است که تا سال 1988 به مدل باورهای بهداشتی اضافه نشده بود. خودکارآمدی اعتقاد فرد به توانایی او در ایجاد یک تغییر مرتبط با سلامتی را بررسی می‌کند. شاید به نظر بی اهمیت برسد، اما ایمان به توانایی خودتان در انجام کاری، تأثیر زیادی بر توانایی واقعی‌تان در انجام آن کار دارد.
یافتن راه‌هایی برای بهبود خودکارآمدی فردی می‌تواند تأثیر مثبتی بر رفتارهای مرتبط با سلامتی داشته باشد. به عنوان مثال، یک مطالعه نشان داد زنانی که احساس خودکارآمدی بیشتری نسبت به شیردهی دارند، احتمال بیشتری دارد که به نوزادان خود مدت بیشتری شیر بدهند. محققان نتیجه گرفتند که آموزش اعتماد به نفس بیشتر مادران در مورد شیردهی باعث بهبود تغذیه نوزادان می‌شود.
تصور اینکه شکست خواهید خورد، تقریبا باعث می‌شود که حتما این اتفاق رخ دهد. در حقیقت، در سال‌های اخیر مشخص شده است که خودکارآمدی یکی از مهمترین عوامل توانایی فرد در مذاکره موفقیت آمیز در مورد استفاده از کاندوم است.
سخن پایانی
مدل باورهای بهداشتی می‌تواند روشی مفید برای مربیان بهداشت برای طراحی درمان‌های باشد که می‌تواند سلامت فردی و عمومی را بهبود بخشد. با درک عواملی که در انتخاب رویکرد سلامتی افراد تأثیرگذار است. کارشناسان می‌توانند برنامه‌های متناسب با این عوامل برای کاهش موانع، بهبود دانش و کمک به افراد برای ایجاد انگیزه ایجاد نمایند.
همچنین می‌تواند ابزاری مفید برای تفکر در مورد رویکرد خودتان در مورد سلامتی شما باشد. در نظر بگیرید که چگونه مواردی مانند حساسیت درک شده، موانع درک شده، خودکارآمدی و سایر عناصر مدل بر انتخاب شما تأثیر می‌گذارد. سپس به دنبال کارهایی باشید که می‌توانید برای انتخاب سالمتر زندگی خود انجام دهید.
